ثواب بی‌شمار برای گریه بر امام حسین(ع)؛ حقیقت یا افسانه؟

یکی از پرسش‌هایی که هر ساله پیرامون عزاداری امام حسین(ع) تکرار می‌شود و از گذشته نیز مطرح بوده است این است که چطور می‌شود که در روایات شیعی برای گریه بر امام حسین(ع) ثواب‌های بسیار ذکر کرده‌اند. به عنوان مثال در روایت معروف و صحیح السند ریان بن شبیب، امام رضا(ع) می‌فرمایند: «َيَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ بَكَيْتَ عَلَى الْحُسَيْنِ حَتَّى تَصِيرَ دُمُوعُكَ عَلَى خَدَّيْكَ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتَهُ صَغِيراً كَانَ أَوْ كَبِيراً قَلِيلًا كَانَ أَوْ كَثِير» یعنی ای پسر شبیب اگر بر حسين گريه كنی تا آب ديده بر روی تو جاری شود حق تعالی جميع گناهان صغيره و كبيره تو را بيامرزد خواه اندک باشد خواه بسيار. بد نیست این نکته هم ذکر شود که ریان بن شبیب از اصحاب امام رضا(ع) بوده که در قم سکونت داشته و با اینکه از نظر نسب دایی معتصم عباسی بوده اما در شمار محبین اهل بیت(ع) قرار داشته و از سوی رجالیان شیعی مورد توثیق قرار گرفته است.

باز در روایت دیگری از امام صادق(ع) اینطور بیان شده است که: «وَ مَنْ ذُكِرَ الْحُسَيْنُ عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَيْنِهِ مِنَ الدُّمُوعِ مِقْدَارُ جَنَاحِ ذُبَابٍ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَى اللَّهِ وَ لَمْ يَرْضَ لَهُ بِدُونِ الْجَنَّةِ» یعنی هر کس که نزد او از امام حسین یادی شود و او از چشمانش اشکی و لو به اندازه بال مگسی خارج شود، ثواب چنین شخصی بر خداوند خواهد بود و خدا نیز غیر از بهشت چیزی را سزاوار او نمی‌داند.

این دو روایت و روایات بسیار دیگری که در این باب ذکر شده است موید این مطلب است که اگر کسی برای امام حسین(ع) گریه کند ولو گریه او اندک باشد، خداوند در ازای آن چند قطره اشک، گناهان بسیار او را می‌آمرزد و او را به بهشت می‌برد. طبیعتا پذیرش این مطلب برای بسیاری از افراد مستبعد و غیر قابل باور بوده است. به این جهت بسیاری در صحت این روایات تردید کردند و در مقابل، بسیاری دیگر به توجیه و تبیین آن پرداختند.

روایات پاداش گریه ساختگی است؟

یکی از افرادی که در صحت این روایات تردید کرده است سید هاشم معروف الحسنی، عالم لبنانی است. وی در کتاب خود به نام «الموضوعات فی الآثار و الاخبار» که به موضوع احادیث موضوعه و ساختگی اختصاص دارد به بحث روایات فضائل اعمال می‌پردازد و آنها را در شمار روایات ساختگی قرار می‌دهد. از جمله روایات فضائل اعمال، روایاتی است که اهل بیت(ع) فرمودند اگر اندازه بال مگس برای ما گریه کنید خدا گناهانتان را می‌آمرزد ولو به اندازه کف دریا باشد. (الموضوعات، ص 170)

در مقابل این شک و تردیدها، بسیاری به توجیه این روایات پرداختند. به عنوان مثال در سایت یکی از مراجع تقلید، ضمن اشاره به اصل شبهه، بر این مسئله تاکید شده است که صرف گریه موجب آمرزش نیست و باید امور دیگری مثل تقوا، شفاعت، توبه و ... نیز با آن همراه باشد یا در جایی دیگر، یکی از کارشناسان مرکز پاسخگویی حوزه علمیه چنین می‌نویسد: «بر این اساس اگر چه از یک طرف اشک بر امام حسین(ع) دارای فضیلت است اما با نظر به سایر آیات و روایات در می‌یابیم که داشتن خلوص نیت و انگیزه الهی و پرهیز از ریا و فریب شرط پذیرش هر فعلی است.»

روش این گروه در توجیه روایات بیانگر ثواب بر این پایه استوار است که این روایات را در کنار دیگر روایاتی قرار می‌دهند که شرایط عمومی قبولی اعمال را بیان می‌کنند که طبیعتا لزوم رعایت تقوا، پرهیز از ریا، اجتناب از ارتکاب معاصی و ... از جمله آنها است.

پاسخ ابوالقاسم علیدوست: حمل بر اقتضا کنید

در سال گذشته آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست از اساتید درس خارج حوزه علمیه چند جلسه از دروس تفسیر خود را به توجیه و توضیح پیرامون این روایات اختصاص داد. البته بحث اصلی وی پیرامون روایاتی بود که بیانگر ثواب‌های آنچنانی برای تلاوت برخی سوره‌ها است ولی به همین مناسبت، متعرض سایر روایات بیانگر پاداش از جمله روایات گریه بر امام حسین(ع) نیز شد. علیدوست ضمن نقد دیدگاه افرادی که قیودی نظیر آنچه ذکر شد را بر این روایات حمل می‌کنند، در پایان چنین نتیجه می‌گیرد: «این راه حل علی‌رغم اینکه ظاهرش خوب است ولی قابل پذیرش نیست».

از نظر علیدوست ما نباید این روایات را توجیه نکنیم بلکه باید حمل بر اقتضا کنیم یعنی بگوییم کسی که مثلا قرآن می‌خواند اقتضا پیدا می‌کند که این ثواب در حقش ثبت شود ولی دائم این ثواب بر اساس گناهان ما از بین می‌رود. اگر این کار را کردیم روایات قابل توجیه می‌شود. وی بر این نکته نیز تاکید می‌کند که بسیاری از این روایات ساختگی است و ما سند نداریم که هر روایت مبین فضیلت را قبول کنیم.

تا اینجا اشکال و پاسخ آن روشن شد. برخی بر این مسئله اشکال دارند که چطور چند قطره اشک برای امام حسین(ع) موجب می‌شود تمام گناهان شخص آمرزیده شود؟ طبیعتا قبول این مسئله راه سوء استفاده را باز می‌کند و هر کس با چند قطره گریه، گناهان یکساله خود را پاک می‌سازد. در مقام پاسخ هم گفته شد که برخی قیودی را به این روایات اضافه کردند مثلا گفتند در کنار گریه باید پرهیز از گناه و تقوا و ... نیز باشد، برخی دیگر نیز روایات را حمل بر اقتضا کردند یعنی گریه چنین ثوابی دارد ولی وقتی فرد مرتکب گناه می‌شود، این ثواب را از بین می‌برد.

کاربست روش تاریخی در توجیه روایات

فارغ از این دو پاسخ که با بیان‌های مختلف از سوی بسیاری از اهل تحقیق بیان شده است، به نظر می‌رسد اگر ما با نگاه تاریخی جلو برویم فهم‌مان از این روایات دگرگون می‌شود. این روشی است که محمدباقر بهبودی، حدیث‌پژوه معاصر در پیش می‌گیرد. ایشان می‌نویسد: «حق این است که این روایات که هم صحیح و هم حسن و هم ضعیف است در حد استفاضه و بلکه متواتر هست و امکان رد و تاویل ندارد. اما صدور این روایات در زمانی است که یاد، گریه، زیارت و خواندن شعر برای امام حسین(ع) انکار منکر و مجاهده در راه خدا و جنگ با دشمنان خدا یعنی بنی امیه ستمگر بود و این یاد و گریه، پایه‌های حکومت بنی امیه را منهدم می‌ساخت ... لذا هر کس را می‌دیدند که به یکی از این اعمال مبادرت می‌ورزد، او را می‌گرفتند، تبعید می‌کردند، می‌کشتند و خانه‌اش را خراب می‌نمودند پس هر کس که بر امام حسین(ع) بگرید یا مرثیه بخواند یا او را در آن شرایط زیارت کند کار وی تنها اظهار حسرت و عزا و تسلیت نیست بلکه با توجه به رنج، بلا، تبعید و تعذیبی که می‌بینند، جنگ با دشمن خدا و جهاد در راه خدا محسوب می‌شود ... در زمانی که میان اهل بیت و دشمنانشان مانند این زمان ما جنگی نیست دیگر عنوان جهاد بر یاد و گریه بر امام حسین تطبیق نمی‌کند کما اینکه اکنون با ذاکر امام حسین جز با یاد و رفتار نیک برخورد نمی‌شود ... بنابراین گریه بر امام حسین اکنون جهاد نیست و دیگر وعده بهشت نخواهد داشت و چون شکنجه و رنج و ترس از کشته شدن نیست دیگر ثواب‌های آن‌چنانی نخواهد بود».

به نظر می‌رسد این پاسخ انطباق بیشتری با واقع دارد کما اینکه شواهد تاریخی آن را تایید می‌کنند. گزارشات تاریخی به خوبی نشان می‌دهد که در زمان صادقین(ع) و امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) که ‌همزمان با دوران بنی العباس بود سختگیری‌ و ظلم و ستم بسیاری بر شیعیان و از جمله سادات روا داشته می‌شد و صرف اعتقاد به تشیع جرمی نابخشودنی بود که مجازات اعدام در پی داشت. گرچه در تاریخ روایات تکان‌دهنده بسیاری پیرامون این مسئله ذکر شده است، ما به نقل یک روایت بسنده می‌کنیم که نشان می‌دهد حتی امام صادق(ع) نیز اجازه نداشت در داخل منزل خود و در میان اهل بیت خود برای جدش سوگواری کند:

سفيان بن مصعب العبدی از شاعران کوفی در زمان امام صادق(ع) است که در رثای امام حسین(ع) شعر می‌خوانده است. سفیان گوید: بر امام صادق (ع) وارد شدم. پس امام دستور داد: به امّ فروه (دخترشان) بگویند که بیاید و بشنود که بر جدش چه گذشته است. امّ فروه آمد و [در اتاق] در پشت پرده نشست. امام (ع) فرمود: برایمان [شعر] بخوان. پس خواندم: ای امّ فروه، جود و بخشش کن اشک‌هایت را... پس دختر امام، فریاد [ماتم] برآورد و زنان نیز فریاد زدند. امام (ع) فرمودند: درب خانه را [در یابید]، درب خانه را [در یابید]. اهل مدینه [که صدای شیون زنان را شنیده بودند] بر درب خانه امام جمع شدند. امام (ع) نیز کسی را فرستاد تا بگوید: کودکی از ما غش کرده بود و [به این خاطر] زنان شيون کردند.

بر این اساس وعده بهشت در قبال اقامه عزا و سوگواری بر امام حسین(ع) در آن شرایط که دولت حاکم به شدت با این مسئله برخورد می‌کرد و ممکن بود شخص، جان خودش را به خاطر این موضوع از دست بدهد، امری منطقی و قابل قبول است خصوصا با توجه به این نکته که اگر این سوگواری انجام نمی‌پذیرفت ممکن بود پیام قیام حسینی از یاد و خاطره مردم فراموش شود. طبیعتا نباید شرایط آن عصر را با وضعیت امروز که تمام ظرفیت‌ها برای اقامه عزاداری بسیج می‌شود و سوگواری در کمال امنیت و آسایش برگزار می‌شود قیاس کرد.

مصطفی شاکری