تاریخ جمع‌آوری و تدوین قرآن؛ زمان پیامبر(ص) یا خلفای راشدین؟
تاریخ جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم همواره با دیدگاه‌های متفاوت از جانب اندیشمندان اسلامی و مستشرقان روبرو بوده و مهم‌ترین علت آن، وجود روایات متعدد با محتوای متفاوت در این زمینه است.
سمانه ترابی، حافظ کل قرآن و دانشجوی دکترای رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان است که از پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «تاریخ‌گذاری روایات جمع قرآن کریم» با راهنمایی امیر احمدنژاد و سیدمهدی لطفی، اعضای هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان در شهریورماه سال جاری دفاع کرد.
لازم به ذکر است که آیات قرآن طی ۲۳ سال به مرور بر پیامبر(ص) نازل شد و مسلمانان به دستور ایشان، آیات را در سوره‌های مربوطه قرار می‌دادند؛ اما پس از نزول آخرین آیات، نیاز به تدوین این سوره‌ها در کتابی واحد احساس شد که پایان‌نامه یادشده به بررسی فرآیند انجام این مهم پرداخته است.
بر این اساس و به‌مناسبت گرامیداشت هفته پژوهش، خبرنگار ایکنا از اصفهان با نویسنده و پژوهشگر این پایان‌نامه که در سال جاری نیز پژوهشگر برتر حوزه علوم انسانی در دانشگاه اصفهان شناخته شده، گفت‌وگویی انجام داده است تا خوانندگان از یافته‌های تحقیقات وی بیشتر مطلع شوند.
ایکنا ـ چه دیدگاه‌ها و چالش‌هایی راجع به چگونگی و زمان جمع‌آوری قرآن و تدوین این کتاب آسمانی وجود دارد؟
موضوع جمع و تدوین قرآن کریم از مسائل مهم حوزه تاریخ قرآن بوده که در همه ادوار تاریخی با اظهار نظر و دیدگاه‌های متفاوت از جانب اندیشمندان اسلامی و مستشرقان روبرو بوده است. بسیاری از صاحبنظران جمع‌آوری قرآن را با استناد به شواهد نقلی (متن روایات) در زمان ابوبکر و سپس به‌طور رسمی، در زمان عثمان پذیرفته‌اند. عده‌ای دیگر نیز با تکیه بر دلایل عقلی و تناقض‌های موجود در متن روایات، معتقد به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) هستند.
در میان مستشرقان نیز نظرات متفاوتی وجود دارد. تئودور نولدکه و ريچارد بل تلقی مشهور مسلمانان را پذيرفته‌اند. قرآن‌پژوهانی همانند «شوالی» تدوين قرآن را مربوط به عهد خليفه سوم و مستشرقانی همچون «کازانوا» و «مينگانا» آن را مربوط به دوره عبدالملک می‌دانند. این در حالی‌ست که «برتن» این تدوین و جمع‌آوری را به زمان پيامبر(ص) نسبت داده، ولی «ونزبرو» معتقد است که جمع‌آوری قرآن پس از وقفه‌ای 200 ساله و در انتهای سده دوم يا ابتدای سده سوم صورت گرفته است.
مهم‌ترين علت تعدد نظریات مربوط به جمع‌آوری قرآن، وجود روایات متعدد با محتوای متفاوت در این زمینه است؛ از این‌رو پرداختن به خاستگاه زمانی و مکانی روایات و افراد مؤثر در نشر آنها در بررسی ابعاد گوناگون تاریخ قرآن بسیار حائز اهمیت خواهد بود.
ایکنا ـ فرآیند و مراحل انجام این پژوهش را توضیح دهید.
در مرحله نخست انجام این تحقیق، ابتدا به جست‌وجوی روایات در نخستین منابع روایی، از ابتدا تا سال 316 قمری مطابق با سال وفات ابن ابی داوود، صاحب مصاحف پرداخته شد و جمع‌آوری کلی و ابتدایی از روایات جمع قرآن صورت گرفت. در مرحله بعد، پس از دسته‌بندی روایات به لحاظ متنی و محتوایی، جست‌وجوی تمام تحریرهای موجود از هر روایت انجام و تمام تحریرهای موجود برای هر روایت به ترتیب تاریخی منابع روایی با ذکر ارجاع و مشخصات منبع آن روایت جمع‌آوری شد. به‌دلیل وجود تفاوت در تحریرهای موجود از روایات در آغاز کار با روش مقوله‌بندی و کدگذاری، تحلیل محتوای هر روایت انجام شد تا تفاوت تحریرهای منسوب به هر طریق و هر منبع و سیر تطورات متن روایت به خوبی مشخص شود.
ایکنا ـ در این پژوهش برای جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل یافته‌ها از چه روش‌هایی استفاده شده است؟
روش این پژوهش، بهره‌گیری از قواعد موجود در تاریخ‌گذاری حدیث است. تاریخ‌گذاری حدیث به معنای یافتن خاستگاه زمانی و مکانی روایت است که نخستین بار قواعد کلی مربوط به آن را «شاخت» و «ینبل» ابداع کردند و «شولر» و «موتسکی» آنها را توسعه دادند. روش‌های به کار رفته در این پژوهش عبارت‌اند از تحلیل منبع به معنای یافتن روایت در کهن‌ترین منبع روایی و بررسی موقعیت روایت در سایر جوامع، تحلیل اسناد به معنای رسم نمودار طرق موجود از هر روایت و یافتن حلقه‌های مشترک اصلی و فرعی و بررسی منابع رجالی و تحلیل اسناد ـ متن به معنای بررسی سیر تطورات متن و سند هر روایت به‌طور همزمان.
تاریخ‌گذاری مهم‌ترین و پرتحریرترین روایات جمع قرآن در زمان خلفا، یعنی روایت «مقتل أهل الیمامه»، روایت «فقدت آیة من سورة الأحزاب» (جمع قرآن در زمان ابوبکر) و روایت «قدم حذیفة الیمان علی عثمان» (جمع قرآن در زمان عثمان)، همگی بیانگر وجود روایت در تعدادی از منابع پیش از صحاح سته است و قدمت این روایات، حداقل در ربع آخر قرن دوم تاریخ‌گذاری می‌شود.
در بررسی اسناد این روایت و یافتن حلقه مشترک آنها نیز در نگاه نخست، ابن شهاب زهری با انشعاب چندین طریق، حلقه مشترک اصلی این روایات مشخص می‌شود؛ ولی با بررسی هریک از طرق منشعب‌شده از وی و مراجعه به منابع رجالی، قرائنی یافت شد که نشان داد امکان سماع برخی از راویان از زهری نامحتمل است. همچنین از میان این طرق، فقط راویانی مثل ابراهیم بن سعد، مؤثرترین فرد در نشر روایات و یونس بن یزید، روایت بالا را برای شاگردان خود نقل کرده‌اند و دیگر طرق اسناد منفرد هستند.
ایکنا ـ پس از بررسی‌های سندی، تحلیل محتوا و متن روایات یادشده چه نتایجی در برداشت؟ نهایتاً یافته‌های پژوهش شما جمع‌آوری قرآن را در چه تاریخی نشان می‌دهد؟
با تحلیل محتوای روایات و بررسی تحریرهای منسوب به هر طریق مشخص شد که تحریرهای منسوب به ابراهیم بن سعد و یونس بن یزید دارای جزئیات بیشتری به منظور برجسته‌سازی افرادی چون ابوبکر، عمر، زید بن ثابت، خزیمة بن ثابت، عثمان و حذیفة بن یمان بوده و مطالبی همچون توجه نکردن پیامبر(ص) به موضوع جمع قرآن، پراکنده بودن آیات وحی و بزرگنمایی اقدام خلفا در آنها قابل مشاهده است.
با توجه به زمان وفات ابراهیم بن سعد در سال 183 هجری قمری، وجود قطعی و نشر نظام‌مند این روایات در نیمه دوم قرن دوم ثابت می‌شود. همچنین با تاریخ‌گذاری دیگر روایات جمع قرآن در زمان خلفا (با مضمون‌های متفاوت و انتساب امتیاز جمع قرآن به افراد دیگر)، نقل ابوجعفر الرازی (متوفی 160 ق)، سفیان بن عیینه (متوفی 198 ق) و هشام بن عروه (متوفی 146 ق)، به‌مثابه حلقه‌های مشترک اصلی این روایات به ربع دوم و سوم قرن دوم منسوب و نشانگر نشر این‌گونه روایات در بازه زمانی یادشده است.
اما با تکیه بر نتایج بررسی روایات جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) و رسم نمودار اسناد این روایات، تحریرهای اصیل این روایت، منسوب به انس بن مالک (متوفی 93 ق) با قدمتی در حدود یک قرن پیش از روایات جمع در زمان خلفا و در اواخر قرن اول تاریخ‌گذاری می‌شوند و همچنین نقل این روایت از افراد دیگری همچون عامر شعبی (متوفی 104 ق)، محمد بن کعب القرظی (متوفی 108 ق)، محمد بن سیرین (متوفی 110 ق) و قتاده (متوفی 117 ق) در مقام دیگر حلقه‌های مشترک، وجود این روایت را حداقل در همان اواخر قرن اول به‌صورت قطعی ثابت می‌کند.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
