قرآن بخشنامه‌ای که نباید منظوم نوشت/ غیرمفسران به ترجمه قرآن ورود نکنند

اگر هدف ما این است که قرآن را بین مردم ببریم، بنابراین باید ترجمه‌ای که هم آسان و هم قابل قبول است و هم خواص می‌پذیرند و هم عوام می‌فهمند، ارائه دهیم. اگر هدف این است؛ بنابراین منظوم کردن ترجمه قرآن ما را از هدف دور می‌کند من نمی‌دانم این ترجمه‌ها چه اندازه مراجعه دارند، اما اگر کسی دنبال شعر باشد به فن آن توجه می‌کند، اما به هر حال شعر با اندکی مبالغه سرو کار دارد و اگر این گونه نباشد قابل فهم نمی‌شود

ترجمه قرآن کریم کار دشواری است و خطا‌های آن هم کم نیست؛ از این رو کسانی که نقد ترجمه می‌نویسند، دستیار خوبی برای مترجمان هستند، بنابراین نوشته انسان مانند فرزندش است و بدی‌ها و اشتباهاتش را نمی‌بیند و کسی که از بیرون و خارج از این دایره به ترجمه می‌نگرد می‌تواند به خوبی نقد کند و آن‌ها نقادان هستند و می‌توانند عیب‌های یک اثر را به خوبی ببینند

ایکنا ــ در این نقدها، ناقدان باید چه مواردی را مورد توجه قرار دهند تا نقدشان علمی‌تر باشد؟

صفوی: در نقد ترجمه‌ها باید یکسری مسائل رعایت شود که یکی از آن‌ها توجه به مبانی ترجمه است و ناقد باید براساس مبانی ترجمه مورد نقد، آن را نقد کند نه مبانی مورد پذیرش خودش. در غیر این صورت این نقد صحیح نخواهد بود. به عنوان مثال در آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» برخی با حصر «خدایا تو را می‌پرستیم و تو را یاری می‌جوییم و برخی بدون حصر«خدایا فقط تو را می‌پرستیم و فقط تو را یاری می‌جوییم» ترجمه کرده‌اند، که هر دو درست است و یا در آیه «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى»؛ اگر کسی گفت «قسم به ستاره آنگاه که بالا آید» و یا «قسم به ستاره آنگاه که فرو شود» هر دو درست است، زیرا «هوی» در لغت عرب هم می‌تواند به بالا آمدن و هم به پایین رفتن گفته شود. همچنین اگر مترجمی هر دو معنی را بیاورد باز هم درست است و نمی‌توان به آن اشکال وارد کرد؛ و یا در آیه «لاَ یُضَآرَّ کَاتِبٌ وَلاَ شَهِیدٌ»، «لاَ یُضَآرَّ» احتمال دارد فعل معلوم یا مجهول باشد، بنابراین دو گونه می‌توان ترجمه کرد و قابل قبول است.

یکی از نکات مهم در نقد ترجمه این است که عالمانه باشد، یعنی بیش از مترجم اطلاعاتش قوی باشد، چون می‌خواهد ترجمه را نقد کند. در جایی «وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى» را «قسم به ستاره آنگاه که پنهان شود» ترجمه کرده، که اشتباه است و نشان می‌دهد مترجم «هَوَى» را با کلمه مشابه آن اشتباه گرفته است و این ناشی از کاستی اطلاعات مترجم است و لغت‌ها و وجوه دیگر را در نظر نگرفته است. مسئله دیگر که باید در باب نقد باید به آن توجه کرد این است که در بسیاری از ترجمه‌ها، ایراد‌هایی وجود دارد، اما نمی‌دانم چرا ناقدان به آن توجه نکرده‌اند. یکی از آن‌ها آیه ۵۹ سوره انعام «وَلَا رَطْبٍ وَلَا یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ» است که اغلب مترجمان جز یک مترجم آن را غلط ترجمه کرده‌اند. مواردی که در کروشه و پرانتز آمده هم باید مورد نقد قرار گیرد. زیرا بسیاری از مترجمان هستند که باورها و عقاید خود را در کروشه‌ها قرار می‌دهند و مکاتب گوناگونی در این زمینه وجود دارد که برای اینکه متهم نشوند مطالب خود را در کروشه قرار داده‌اند، برای مثال آتش جهنم را یک جور معنا کرده و در کروشه قرار داده است و وقتی اشکال گرفته می‌شود، می‌گویند که آن را در کروشه قرار داده‌اند، در حالی که مخاطب عام این مسائل را نمی‌داند.

آقای بهرام‌پور گفتند که مترجم باید مفسر باشد، من با آن موافق نیستم، تفسیر وابسته به ترجمه است و ترجمه وابسته به آن نیست. تفسیر و ترجمه دو مقوله جدا از هم هستند، می‌توانیم بگوییم که تفسیر وابسته به ترجمه است و کسی که ترجمه خوبی انجام دهد، می‌تواند تفسیر کند، نه اینکه کسی که مفسر باشد می‌تواند مترجم خوبی باشد و این مسئله را نمی‌پذیرم و به این باور رسیده‌ام و تفسیری که من به آن معتقدم ربطی به ترجمه ندارد و این نیاز به بحث مفصلی دارد. من گمان می‌کنم کسانی که معتقدند باید تفسیر آیه را بدانیم و سپس سراغ ترجمه برویم، آنها نمی‌خواهند ترجمه خالص قرآن بدون اینکه نظرات خود را اعمال کرده باشند، انجام شود. به عنوان مثال آیه «ختم الله علی قلوبهم، خداوند دل آنها را مهر کرده است». زمخشری که اعتزالی است این ترجمه را نمی‌پسندد و مکتب اعتزالی اجازه نمی‌دهد و در تفسیر این آیه گفته؛ «گویی خداوند دل آنها را مهر کرده است». منِ مترجم هم بدون توجه به مشرب اعتزالی او، به این صورت ترجمه می‌کنم. اینها روا نیست که مکتبی را اصل قرار دهد و آیاتی را براساس آن ترجمه کند.

کوشا: در ترجمه قرآن باید به تعریف ترجمه توجه کنیم. در واقع ترجمه برگردان متنی از زبانی به زبان دیگر با حفظ محتوای آن متن است. این تعریف جامع‌‎ترین تعریف از ترجمه است و از این تعریف چند نکته می‌توان استنباط کرد؛ اول اینکه دو عنصر اصلی ادب و هنر در ترجمه باید دخالت کند، منظور از ادب، صرف و نحو، لغت و اشتقاق است، اگر کسی به این چهار موضوع آشنا نباشد، در ترجمه ناقص می‌ماند و موفق نخواهد شد و مراد از عنصر هنر، معانی، بیان و بدیع است که در علوم بلاغی درباره آن بحث شده است. بنابراین اگر ادبیات را با علوم بلاغی و بیان در هم آمیزد و در هر دو تسلط داشته باشد، این ترجمه موفقیت‌آمیز خواهد بود، زیرا بخش مهمی از آیات قرآن مربوط به جنبه‌های هنری و بلاغی است و بی‌توجهی به این هنر از ظرافت و زیبایی ترجمه می‌کاهد. نکته دیگر این است که در نقد ترجمه‌ها به نوع ترجمه و مبانی آن توجه کنیم، زیرا چارچوب نقد هر نوع ترجمه‌ای متفاوت از دیگری است. همچنین قاعده تضمین را که در تفسیر وجود دارد و قاعده احتباک را در ترجمه هم مورد توجه قرار دهیم. 

در ترجمه در هر زمان و مکانی باید نثر معیار زمان را مدنظر قرار دهیم، ممکن است ۵۰ سال آینده نثر به دلیل تطور الفاظ و معانی تغییر یابد که ترجمه هم باید تغییر یابد. نکته دیگر اینکه مترجمان به ناقدان توجه کنند، ولو اینکه شماری از نظریات ناقدان را نپسندند، اما توجه به نقد یکی از ضروریات جامعه ماست و ما در همه موضوعات اعم از اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و به ویژه در ترجمه‌های قرآن نیازمند نقد هستیم و به آن‌ها بها دهیم تا ترجمه‌ها سیر تکاملی خود را بپیمایند.

گزارش از سمیه قربانی