مسیر ختم مرگ‌ مغزی به اهدای عضو

امروز 31 اردیبهشت ماه روز «پیوند اعضا» است. پیوند عضو به اندازه‌ای در نجات جان انسان‌ها مؤثر است که در تقویم رسمی کشور یک روز به آن اختصاص داده شده است. اما چه اعضایی از بدن را فقط از فرد مرگ مغزی شده و چه اعضایی را از فرد زنده می‌توان دریافت کرد؟ وضعیت پیوند اعضا در ایران چگونه است و آیا فرهنگ‌سازی‌ در اهدای عضو از فرد مرگ مغزی شده نتیجه‌بخش بوده است؟  

علی جعفریان، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس بخش پیوند کبد بیمارستان امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با ایکنا، به این سؤال پاسخ داد که چه اعضایی از بدن را می‌توان از فرد زنده(مرگ مغزی نشده) به دیگران اهدا کرد و گفت: ارگان‌های حیاتی مثل قلب، ریه و کبد (در بیشتر موارد) را فقط از فردی که مرگ مغزی شده می‌توان به فرد دیگر اهدا کرد.

وی ادامه داد: در اهدای قلب و ریه انتخاب دیگری وجود ندارد و فقط از فرد مرگ مغزی شده می‌توان این اعضا را اهدا کرد ولی در اهدای کبد اولویت این است که از فرد مرگ مغزی شده کبد اهدا شود اما ارگان‌های دیگری مثل مغز استخوان و بندناف که موضوع حیاتی برای دهنده ندارند را می‌توان از دهنده زنده به راحتی تأمین کرد. گروه سوم هم ارگان‌هایی هستند که بینابین این دو گروه قرار می‌گیرند مثل کلیه که از دهنده زنده و مرگ مغزی شده می‌توان به فرد دیگر اهدا کرد و در همه جای دنیا نیز این کار به صورت انسان دوستانه رایج است؛ اهدای کلیه معمولاً از وابستگان و آشنایان صورت می‌گیرد و عمدتاً ریسک زیادی ندارد و به راحتی اهدا می‌شود.

این استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در خصوص اهدای کبد، افزود: قسمتی از کبد را می‌توان از فرد زنده اهدا کرد مثلاً بچه‌ای که نیازمند دریافت کبد است می‌تواند از پدر و مادر یا خواهر و برادر خود با ریسک بسیار کم برای دهنده کبد دریافت کند.

وی اضافه کرد: اهدای قرنیه چشم نیز از فرد مرگ مغزی ممکن است و از فرد زنده ممکن نیست. در اهدای پوست هم معمولاً نیاز به اهدا از سوی فرد مرگ مغزی شده نداریم و از خود فرد برداشته می‌شود، منتهی پیوندهایی مثل استخوان، مفصل و ... پیوندهایی هستند که پژوهش‌های علمی در خصوص آنها در جریان بوده و کاربرد اهدا از فرد مرگ مغزی شده در آن پیدا شده است. اهدای دریچه قلب، مفصل و پودر استخوان نیز از دهنده مرگ مغزی انجام می‌شود.

هزار اهدا کننده مرگ مغزی در طول سال

وی در پاسخ به این سؤال که آیا تلاش‌های رسانه‌ای صورت گرفته طی سال‌های اخیر موجب افزایش اهدای عضو در جامعه ایران شده است؟ گفت: اهدای اعضای فرد مرگ مغزی شده سیر سعودی داشته است البته به غیر از دو سال شیوع کرونا که در همه جای دنیا کرونا پیوند اعضا را تحت تأثیر قرار دارد، اما اکنون تقریباً هزار اهداکننده مرگ مغزی در طول سال داریم. آخرین آمار اهدای عضو مرگ مغزی در سال 1401 نیز همین عدد هزار اهدا را نشان می‌دهد.

جعفریان اضافه کرد: البته مرگ مغزی بیش از این تعداد داریم و باید بتوانیم تعداد اهدا را به نزدیک دو برابر این آمار برسانیم. یعنی اگر بیشتر بر روی این مسئله کار شود این امکان وجود دارد که اهدای عضو از فرد مرگ مغزی شده به دو برابر مقدار موجود برسد که نیازمند فرهنگ‌سازی و اطلاع رسانی بیشتر و تقویت تیم‌های پیوند، امکانات و پیگیری‌ها است و شاید تشکیل یک شبکه در این زمینه کارساز باشد تا بتوان موارد مرگ مغزی که منجر به اهدا می‌شود را بیشتر کرد.

وی تشریح کرد: اکنون اهدای عضو از فرد مرگ مغزی شده به ازای هر یک میلیون جمعیت، عدد 12 تا 14 است در حالی که در کشورهایی که خوب بر روی این موضوع کار شده این عدد بالای 30 است؛ یعنی به ازای یک میلیون جمعیت 30 اهدا از فرد مرگ مغزی شده دارند.

دلایل عدم اهدای اعضای فرد مرگ مغزی شده

رئیس بخش پیوند کبد بیمارستان امام خمینی(ره) در پاسخ به این سؤال که چرا اهدای عضو از فرد مرگ مغزی شده همچنان در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان رقم پایین‌تری است؟ گفت: این مسئله بیشتر ضعف فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و تجهیز تیم‌های پیوند عضو است چراکه آمار مردمی نشان دهنده همراهی بیشتر مردم است اما در برخی از استان‌ها اهدا کمتر شده و در برخی از استان‌ها شرایط فرهنگی مساعد نیست و باید کار فرهنگی بیشتری صورت گیرد، به خصوص اینکه در برخی استان‌ها افراد محلی تأثیرگذار هستند که باید بر روی آگاه‌سازی آنها برنامه‌ریزی شود و در برخی استان‌ها جنبه‌های مذهبی تأثیرگذار است.

وی تصریح کرد: یعنی مواردی بر عدم یا کاهش اهدای عضو از افراد مرگ مغزی شده تأثیرگذار است که قابل بررسی و آنالیز در هر استان و منطقه است و ما اگر می‌خواهیم این آمار افزایش پیدا کند باید بررسی علمی در خصوص آن انجام دهیم. بیش از دو سوم میزان اهدا متعلق به حدود 20 استان است در حالی که در برخی از استان‌ها اهدای عضوی اتفاق نمی‌افتد و 19 واحد فراهم‌آوری عضو بیش از نصف کل اعضای اهدا شده را آماده می‌کنند و فعالیت 40 واحد دیگر برابر نصف میزان فراهم آوری عضو هم نیست و باید بر روی این مسئله کار شود و انگیزه‌ها و علل این مسئله نظیر جغرافیای فرهنگی بررسی و ساختارهای این مسئله اصلاح شود.

چالش نگران کننده در خصوص پیوند اعضا

وی در خصوص تأثیرات تحریم‌ها بر روی پیوند عضو هشدار داد و گفت: تحریم از نظر جنبه‌های اقتصادی بر روی پیوند اعضا تأثیر گذاشته است یعنی وقتی بر اثر تحریم GDP (تولید ناخالص داخلی) پایین می‌آید آن سهمی از GDP که مربوط به سلامت است نیز کاهش پیدا می‌کند و طبیعتاً منابعی که بر روی این مسئله صرف می‌کنیم نیز کاهش پیدا می‌کند. مسئله دوم نیز از نظر دسترسی است. در ظاهر مطرح شده که تحریم شامل دارو نمی‌شود اما وقتی نتوان دارو تهیه کرد یعنی دارو هم شامل تحریم‌ها شده است و ما از هر دو جهت تأمین منابعی که در حوزه پیوند نیاز داریم و هم از نظر تهیه تجهیزات، دارو و .. مشکل جدی و چالش نگران کننده‌ای داریم.

رئیس بخش پیوند کبد بیمارستان امام خمینی(ره) ادامه داد: از سوی دیگر وقتی وضعیت اقتصادی خوب نیست میزان مهاجرات افزایش پیدا می‌کند که البته مهاجرت الزاماً از ایران به خارج نیست بلکه مهاجرت حرفه‌ای نیز داریم و افرادی که می‌توانند کاری را انجام دهند دیگر آن کار را انجام نمی‌دهند و کار خود را تغییر می‌دهند. مهاجرت داخلی هم داریم که افراد از شهری به شهر دیگر با کار و اولویت دیگری می‌روند تا معیشت خود را اصلاح کنند لذا با شرایط کنونی آینده ما در کل حوزه پزشکی نه فقط در پیوند نگران کننده است و این ریسک وجود دارد که ما در این حوزه عقب‌گرد کنیم. پزشکی ما در طول 35 سال گذشته پیشرفت زیادی داشته و تقریباً هر کار پزشکی در هر جای دنیا که انجام می‌شد، در ایران در دسترس قرار گرفته بود اما اکنون همه ما نگران هستیم که بازگردیم به نقطه‌ای که برخی امکانات درمانی و آدم‌هایی که لازم داریم دیگر در دسترس نباشند.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا در ایران با فروش اعضای افراد مرگ مغزی شده مواجه هستیم؟ گفت: این مسئله در دهنده زنده عضو کلیه وجود دارد که البته قابل دفاع نیست اما در مرگ مغزی اصلاً مسئله فروش عضو نداریم و ساختار اهدای عضو فرد مرگ مغزی شده از لحظه شناسایی فرد تا اهدا، ساختار متمرکز و مشخصی دارد و امکان فروش عضو وجود ندارد. مراکزی هم که پیوند را انجام می‌دهند اجازه چنین کاری را نمی‌دهند.