وضعیت مشروعیت و مقبولیت مناسک رسانه‌ای
یک کارشناس رسانه و دین گفت: رسانه می‌تواند در راستای اهداف دین به تعمیق و ترویج و تبیین مناسک دینی در متن جامعه قدم‌های بزرگی بردارد، البته استفاده از این ظرفیت منوط به این است که مناسک رسانه‌ای دارای مشروعیت و مقبولیتی فراگیر باشد.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ همایش علمی «رسانه و مناسک» در دومین روز برگزاری به ارائه مقالات اختصاص داشت و ارائه‌کنند‌گان مقالات در دو نوبت صبح و عصر در دانشگاه صدا و سیما به ارائه می‌پردازند.
«بررسی امکان ایجاد مناسک رسانه‌ای دینی» که به همت کمال اکبری، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما و منصور غفاری، دانشجوی کارشناسی ارشد دین و رسانه، عنوان یکی از مقالات ارائه شده است.
غفاری با ارائه این مقاله گفت: نسبت بین دین و رسانه از جمله دغدغه‌های اندیشمندان و صاحب‌نظران هر دو حوزه بوده و در همین راستا، مناسک رسانه‌ای دینی به عنوان مدلی برای ترویج و تبلیغ دین در گستره مخاطب عام رسانه‌های عمومی و ملی و با هدف اشاعه و تثبیت فرهنگی دینی مطرح شده است.
وی افزود: اختراع ماشین چاپ به نحو وسیعی جامعه را دچار تحول کرد و بعد‌ها با گسترش رادیو و تلویزیون در جامعه، متدینین مسیحی به دلیل حفظ حضور دین در متن جامعه به سراغ این رسانه و تولید برنامه‌های دینی رفتند که موجب مخالفت سکولار‌ها و اصحاب رسانه شد، زیرا آنها کارکرد رسانه را سرگرمی، آن هم برای انسان جدید جامعه که تنها و خسته بود می‌دانستند و معتقد بودند دین مانعی برای کارکرد رسانه خواهد بود. این امر سبب شد تا مباحث دین و رسانه برای سال‌ها در کانون اندیشمندان قرار بگیرد و همگام با تحولات رسانه‌ای، مباحث جدیدی پیرامون رابطه دین و رسانه مطرح شود.
غفاری ادامه داد: مناسک رسانه‌ای از جمله موضوعاتی است که در ذیل رابطه دین و رسانه محل توجه و بحث و نظر قرار گرفته و به عنوان تلاشی برای همگرایی بیشتر رسانه و دین و استفاده از ظرفیت رسانه در راستای دین به عنوان یک الگوی تبلیغاتی مطرح شده است، اما پرواضح و روشن است که پیش از هر مسئله‌ای باید مشروعیت مناسک رسانه‌ای در متن و محتوای دین مورد تأیید قرار گیرد؛ بنابراین پیش از همه، باید به این سؤال پاسخ داد که مناسک رسانه‌ای اموری مشروع هستند یا خیر؟ دین چه قیوداتی را برای مناسک رسانه‌ای لازم دانسته است؟ آیا بیان مناسک دینی در رسانه از هر طریق و تحت هر شرایطی مجاز است؟
وی در ادامه به معنی مناسک اشاره و بیان کرد: در ابتدا به هر نوع عبادتی منسک گفته می‌شد و بعد‌ها به اعمال و عبادات مخصوص حج، مناسک حج اطلاق شد؛ بنابر این ریشه لغوی مناسک همان اعمال و افعال عبادی هستند که دیگر نیازی به ذکر وصف دینی نیز ندارند، اما این کلمه بعد‌ها به هر گونه آیین و مراسمی ولو غیردینی نیز اطلاق شد و معنای عام‌تری را به دست آورد؛ بنابراین مناسک عبارت از، آیین و فعالیتی دسته‌جمعی، دارای شرایط و ضوابط خاص، در زمان و مکان خاص و مشخص بوده و توسط مجموعه‌ای از مردم به صورت انفرادی یا اشتراکی انجام می‌شود.
غفاری رسانه را تکوین یافته از امر مدرن و نتیجه دوران مدرنیته دانست و گفت: دورانی که تلاش انسان‌ها بر این بوده است تا قرائتی کاملاً تجربه‌گرایانه از علم هستی داشته و اراده انسان مبتنی بر کنترل و مدیریت عالم به دست خود بوده است. در این دوران رسانه ابزاری بوده که به وسیله آن می‌شد، برای هر معمایی از هستی، پاسخی را به تصویر کشید و دین به عنوان ساحتی غیربشری به انزوا کشیده می‌شد. از آنجا که رسانه در مدار فهم بشری است و برای مخاطب خودش آنچه را که مخاطبان یا مالکان طلب می‌کنند به تصویر می‌کشد، امتزاج دین و رسانه امری دشوار و پیچیده است، چرا که مناسک رسانه‌ای دینی به دنبال استفاده از ظرفیت رسانه برای اشاعه و تثبیت فرهنگ دینی در حد وسیع و گسترده برای مخاطبان بوده و با توجه به سابقه دیرینه رسانه در ترویج فرهنگ بی‌دینی و همزمانی گسترش رسانه‌های جمعی با دوران زوال اقتدار دینی، تلاش مضاعفی برای تغییر در ماهیت و ساختار رسانه نیز است.
وی ادامه داد: دین رسانه‌ای به معنای مضامین و آموزه‌های انحصاری دینی که از رسانه صرفاً به منزله ابزار انتقال این معنا بهره می‌گیرد، امری متفاوت از مناسک رسانه‌ای است، هر چند در تحلیل مناسک رسانه‌ای دینی، آن را در سطحی، ادامه مفهوم دین رسانه‌ای دانسته‌اند. زیرا مناسک رسانه‌ای دینی کارکردی دوطرفه داشته و در عین تلاش برای ترویج و تعمیق باور دینی، تلاشی برای تغییر در کارکرد رسانه و ماهیت آن نیز هستند.
این کارشناس ارشد دین و رسانه تصریح کرد: محقق نراقی پس از ذکر اجماع امت اسلام، بر حرمت بدعت و شمردن حرمت آن به عنوان یکی از ضروریات دین و مذهب برای تحقق مفهوم بدعت دو شرط اساسی را ذکر می‌کند؛ اصل و اساسی در شریعت نداشته باشد و آن را به عنوان طریق شرعی و عملی منتسب به اسلام انجام دهد.
وی در ادامه با بیان اینکه آیین‌ها و مراسم معمول میان مردم نشئت گرفته از دین یا فرهنگ آنهاست، بیان کرد: چنانچه این آیین‌ها متخذ و ریشه در تعالیم دینی داشته باشند به آنها مناسک دینی گفته می‌شد. دین در یک تقسیم‌بندی کلی به دو حوزه باور و عمل تقسیم می‌شود. حوزه عمل همان حوزه مناسک دینی است که در هر نظام مذهبی عملاً مجموعه‌ای از این مناسک وجود دارد، به طور مثال اعمال و آداب حج، آیین عزاداری امام حسین(ع)، اعمال و آداب ماه رمضان، اعمال اعیاد فطر، غدیر، قربان و ... مجموعه‌ای از مناسک موجود در دین اسلام هستند. هر چه این مناسک حد بیشتری از اجتماع را شامل شوند و دستورات و اهداف بالاتری داشته باشند، از اهمیت بیشتری برخوردار خواهند بود. مناسک دینی به نوعی وسیله و ابزار اجرای دستورات دینی و ملاک و معیاری برای کنترل آموزه‌های اخلاقی جامعه و پیروان هر دینی است. افراد در خلال انجام مناسک دینی، بدی و زشتی را سرزنش و ظلم و ستم را نفی و به سوی خوبی و زیبایی، عدالت و ... حرکت خواهند کرد. ضمن اینکه لزوم جمعی انجام دادن مناسک کمک بسیاری به حفظ انسجام جامعه و تقویت روابط قشر‌های مختلف آن به هم می‌کند.
غفاری حج را به عنوان یکی از شاخصترین مناسک دینی اسلام، محل تجمع مسلمانان از هر قشر و فرهنگ و نژاد و رتبه اجتماعی دانست و گفت: این منسک دینی به دنبال فاصله گرفتن از بدی‌ها و زشتی‌ها و رفتن به سوی طریق الهی است که نقش تربیتی بسیار زیادی در تنظیم جامعه مسلمانان دارد؛ بنابراین مناسک دینی کارکرد‌های بسیار مهمی دارند که در راستای اهداف متعددی می‌توان از این کارکرد‌ها استفاده کرد.
وی در ادامه به آیه ۱۰۴ سوره شریفه بقره اشاره کرد و افزود: این آیه شریفه مربوط به زمانی است که مسلمانان برای مهلت گرفتن از پیامبر یا درخواست گوش کردن او تعبیر «راعنا» را به کار می‌بردند که همان مراعات و مهلت دادن بود. اما یهودیان «راعنا» را از تعبیر «رعونه» به معنای تحمیق کردن استفاده می‌کردند و ادعا داشتند که همان تلفظ را مسلمانان به کار می‌برند. خدای متعال به مقتضای این آیه، استعمال این لفظ را برای مسلمانان ممنوع و کلمه دیگری را جایگزین کردند. از این آیه قاعده‌ای کلی استنباط می‌شود که چنانچه امری منجر به تضعیف و استهزا دین شود، حتی المقدور باید راه و روش دیگری را برای انجام آن یافت. احادیث و روایت‌های گوناگون نیز بر این مسئله تأکید دارند، به طوری که امیرالمؤمنین علی(ع) برتری صلح بر جنگ را مقید به این دانسته‌اند که موجب وهن دین نشود و این خود نشان می‌دهد که وهن و تضعیف دین می‌تواند سرنوشت یک صلح را به جنگ تبدیل کند یا امام صادق(ع) در روایتی آنچه موجب وهن حق شود را حرام دانسته‌اند که دین بارزترین مصداق حق است.
غفاری با اشاره به دو اصل مشروعیت و مقبولیت مناسک رسانه‌ای برای تحقق اهداف خود و رسیدن به نتیجه مطلوب بیان کرد: مناسک مورد نظر تنها در صورتی که دارای این شرایط باشند، می‌توانند به صورت مناسک رسانه‌ای و از طریق رسانه‌های جمعی در جامعه گسترش یابند و در صورت دارا نبودن این دو شرط یا یکی از آنها از جانب مخاطبان مورد پذیرش نخواهند بود. بررسی مشروعیت مناسک رسانه‌ای و امکان‌سنجی استفاده از آن را می‌توان از جهات متعددی مورد بررسی قرار داد. اما به نظر می‌رسد سه جهت عمده بحث، بررسی بدعت بودن یا نبودن مناسک رسانه‌ای، تحقق تضعیف و وهن دین توسط مناسک رسانه‌ای و رعایت آداب و قوانین اعمال عبادی است. بنابراین برای بررسی بدعت بودن یا نبودن مناسک رسانه‌ای، آنها را به چهار دسته کلی بازنمایی محض مناسک دینی، دخل و تصرف در بازنمایی مناسک دینی، ساخت مناسک رسانه‌ای با بهانه قرار دادن یک آموزه یا مناسبت دینی و عدم استناد آن به دین و ساخت مناسک بدون پشتوانه دینی یا براساس استناد و فهم نادرست گزاره دینی تقسیم می‌کنیم.
وی با اشاره به دسته چهارم مناسک گفت: اینها مناسکی هستند که رسانه می‌تواند آنها را در جامعه ترویج، تبلیغ و نهادینه کند، بدون اینکه دارای پشتوانه دینی باشند یا براساس فهم و استناد نادرست از یک گزاره و دلیل دینی، اقدام به تحقق و ترویج آنها کند. به طور مثال اگر رسانه به دنبال ترویج و گسترش مسابقات و آیین‌های استعدادیابی و هنرنمایی باشد و این امر را با استناد اشتباه به گزاره‌ای دینی مانند «الناس معادن کمعادن الذهب و الفضه» مستند و به دین نسبت بدهد، از مواردی خواهد بود که بدعت شمرده می‌شود. البته اگر استناد به این گزاره فقط برای اثبات عدم مخالفت با شریعت باشد، بدون اشکال خواهد بود. بنابراین می‌توان تضعیف مناسک دینی هنگام ارائه در رسانه یا الگوی مناسک رسانه‌ای را در پنج عنوان دسته‌بندی کرد؛ اجرای مناسک دینی با کیفیت نادرست، استفاده از روش مستقیم برای مناسک رسانه‌ای دینی، از دست دادن مؤلفه‌های زمان و مکان مقدس و مادی شدن امر قدسی، عدم ارتباط‌گیری مخاطب و القای عوامل انفعال و یکنواختی و کسل‌کنندگی.
غفاری تصریح کرد: مناسک دینی آموزه‌هایی منضبط و قانونمند هستند که فقط در صورت رعایت آداب و شرایط آنها، نتیجه مطلوب حاصل می‌شود؛ بنابراین هرگونه بی‌توجهی و کاستی سبب می‌شود تا علاوه بر اینکه اهداف و چشم‌انداز‌ها از مناسک دینی دست پیدا نکنیم، بلکه با مشکلات عدیده‌ای نیز مواجه شویم. مناسک رسانه‌ای در مشروعیت خود نیاز دارد، با آداب و قوانین عمومی و خصوصی دستورات دینی سازگار باشند. تخلف از این آداب علاوه بر اینکه مانع دستیابی به اهداف تعیین شده است، در مواردی منجر به اشکالات و عوارضی نیز خواهد شد.
این کارشناسی ارشد رسانه و دین ادامه داد: رسانه به دلیل داشتن ظرفیت‌های متعدد و طی کردن مسیری تحولی که منجر به تحقق و ظهور رسانه‌های جدید با مزایای بیشتر و معایب کمتر شده است، می‌تواند برخلاف دوران اولیه خود که به جهت برآمدن از متن مدرنیته، تا حدودی در تقابل با دین و اهداف آن قرار گرفته بود، با استفاده از الگویی مانند مناسک رسانه‌ای در راستای اهداف دین به تعمیق و ترویج و تبیین مناسک دینی در متن جامعه قدم‌های بزرگی بردارد. استفاده از این ظرفیت منوط به این است که مناسک رسانه‌ای دارای مشروعیت و مقبولیتی فراگیر باشد. مشروعیت مناسک رسانه‌ای مادامی که منجر به تحقق بدعت یا تضعیف دین و حرکت در خلاف آداب و قوانین دینی نباشد، امری مسلم و مفروض خواهد بود. رسانه برخلاف باور اولیه می‌تواند منجر به تقویت امر قدسی و معنوی شود.
انتهای پیام
