«وارونگی ارزش‌ها» و «بی‌تفاوتی»؛ دو پدیده خطرناک برای جامعه

حجت‌الاسلام والمسلمین حسن بوسلیکی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا، با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین اهداف امام حسین(ع) امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه قطعی شرعی بود، گفت: کسی تردید ندارد که بازداری اجتماعی هم در حیطه امر به معروف و نهی از منکر هست، گرچه به نظر بنده حیطه فردی هم خالی از محدوده امر به معروف و نهی از منکر نیست و در برابر آن وظیفه عقلی داریم.

وی با اشاره به اینکه در حیطه هنجارهای اجتماعی قطعاً مردم در برابر یکدیگر وظیفه عقلانی دارند، یعنی مسئله امر به معروف حتی دینی هم نیست و انسانی است، اظهار کرد: امر به لحاظ واژه‌شناسی به معنای دستور است، نه خواهش، تمنا و ارشاد؛ البته منحصر به امر نیست؛ در قرآن بیان شده که قوم شعیب به او می‌گفتند که آیا نماز تو به تو امر کرد که آنچه را اجداد ما می‌پرستیدند رها کنیم؟ «قَالُوا يَا شُعَيْبُ أَصَلَاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ»(هود/87)؟؛ نماز مگر علو و تحکمی دارد که بخواهد امر بکند، آن هم از منظر کسانی که معتقد نیستند نماز وجودی نورانی است؛ بنابراین امر هر نوع ارشاد، تشویق، تهییج و سوق دادن است.

بوسلیکی با ذکر اینکه می‌توانیم شواهدی بیاوریم که امر به معروف تنها تحکم نیست، افزود: معروف هم به لحاظ لغوی به معنای شناخته شده است، ولی شناخته شده نزد چه کسی؛ خالق یا انسان و یا فطرت دست‌نخورده انسان؟ لذا می‌گویند هر چیزی به لحاظ فطری خوب باشد، ولو شرع نگفته و یا عرف جامعه باشد و نباشد معروف است.

معروف در همه جا به معنای هنجار عرفی نیست

بوسلیکی تصریح کرد: برخی می‌گویند که معروف یعنی هنجار یک جامعه؛ لذا اگر چیزی هنجار و عرف جامعه نیست، ابتدا باید آن امر را تبدیل به هنجار کنیم و بعد امر به معروف مصداق پیدا کند. از نظر بنده اینجا عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی برخی چیزهایی که عرف جامعه است، خلاف فطرت و برعکس برخی چیزهای خلاف فطرت ممکن است، عرف شده باشد؛ مثلاً فرض کنید در یک جامعه همجنس‌گرایی عرف شده باشد، در اینجا نمی‌توان گفت که نباید کاری انجام دهیم؛ زیرا اینجا هاشور غیرمشترک ارزش‌های انسانی است و فطرت آن را برنمی‌تابد.

وی با طرح این سؤال که اگر چیزی در جامعه ضدارزش و در عین حال عرف شده باشد، آیا باید امر به معروف شود، اضافه کرد: پیامبران رسالتشان این است که عرف‌هایی مانند کم‌فروشی، همجنس‌بازی و ... را، که در برخی جوامع انحرافی عرف شده است، تغییر دهند.

بوسلیکی با بیان اینکه 90 درصد عرف مردم تحت تأثیر ساختارهاست، گفت: گاهی نمی‌توانیم سراغ تک‌تک افراد برویم تا یک هنجاری در آنان ایجاد شود؛ بلکه باید ساختار مسلط بر آن جامعه را اصلاح کنیم، مثلاً نظام جاهلی در صدر اسلام آن چنان مسلط است که هر روز هنجار تولید می‌کند یا در دنیای امروز نظام مسلط غربی هنجارهای خود را به جامعه تحمیل و پمپاژ می‌کند؛ لذا باید به جنگ نظام حاکم برویم.

وی با اشاره به اینکه تا چه حد مجاز به قیام علیه نظام مسلط فاسد هستیم، افزود: سؤال این است که در چه شرایطی مجازیم تا جنگی را شروع کنیم و یا روش‌های عادلانه جنگ چیست؟ یا در چه شرایط اخلاقی باید جنگ را تمام کنیم؟ چون هر نوع جنگ و اعتراضی هزینه‌های زیادی برای مردم دارد؛ لذا رویکرد اولیه باید اصلاح یک ساختار و نه قیام علیه آن باشد؛ رگه‌های این مسئله را در مواجهه امام خمینی(ره) با حکومت طاغوت دیدیم که البته به معنای پذیرش نظام طاغوت نبود یا امام حسین(ع) تلاش زیادی کردند تا کار به جنگ نکشد.

براندازی در چه صورت اخلاقی است؟

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: اگر حکومتی، خفقان ایجاد کرده و به حدی رسیده که اصلاح آن ممکن نیست، باز این سؤال طرح می‌شود که آیا فرد مصلح پایگاه اجتماعی لازم را دارد یا خیر؟ مثلاً اگر 90 درصد مردم یک جامعه نظام مسلط خود را نخواهند از لحاظ اخلاقی براندازی چنین نظامی جایز است؛ کاری که امام خمینی(ره) کرد؛ یعنی قاطبه مردم را با خود همراه کرد، ولی اگر مصلح پایگاه اجتماعی لازم را ندارد، اخلاقاً مجاز به براندازی نظام موجود نیست.

بوسلیکی تصریح کرد: امام علی(ع) با وجود اینکه کاملاً برحق بود و تا زمانی که مردم اقبال نکردند، ایشان اقدامی نکرد؛ بنابراین کسی که پایگاه مردمی لازم را ندارد، حق براندازی ندارد؛ مثلاً نظام جمهوری اسلامی چند درصد افرادی دارد که این نظام را قبول ندارند؛ لذا این درصد محدود اخلاقاً مجاز نیستند اقدام به براندازی کنند. البته کسی که پایگاه لازم را ندارد، می‌تواند کار فرهنگی بکند و ما هم وظیفه داریم با او تقابل فرهنگی کرده و افکار نادرست را افشا کنیم.

شوک قیام امام حسین(ع) جامعه خواب‌زده را بیدار کرد

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه امام حسین(ع) برای قیام خود پایگاه مردمی داشتند، زیرا مردم کوفه به صورت اجماعی ایشان را دعوت کرده بودند، اضافه کرد: بعضی اوقات اجازه فعالیت‌‌های فرهنگی هم به منتقدان داده نمی‌شود، در حالی که جامعه با زاویه زیادی از ارزش‌ها دور و منحرف می‌شود؛ مانند راننده‌ای که به خواب می‌رود؛ در اینجا جامعه به شوک نیاز دارد که با رفتار ایثارگرانه محقق می‌شود؛ شوک قیام امام حسین(ع) جامعه خواب‌زده آن روز را بیدار کرد.

بوسلیکی با اشاره به وضعیت امروز جامعه، اظهار کرد: از منظر آسیب‌شناسی در مقطعی در بحث امر به معروف شاهد جابجایی حساسیت‌ها بوده‌ایم، به همین دلیل امور درجه چندم جامعه در این بحث به درجه یک تبدیل شده است؛ مثلاً وقتی لیست بلندبالایی از فساد یک فرد یعنی اختلاس، رشوه و ربا از رسانه پخش شود، هیچ تکانی نمی‌خوریم، ولی اگر در همین لیست ارتباط جنسی با منشی آن فرد هم وجود داشته باشد، همه حساس می‌شوند و برق از کله همه می‌پرد؛ یعنی حساسیت‌های ما اشتباه تعریف شده، زیرا اختلاس، رانت، ربا، دروغ و ... ده‌ها مرتبه از رابطه نامشروع بدتر است. البته نه اینکه ارتباط نامشروع زشت نیست.

وی در پایان تأکید کرد: نام این مسئله را «وارونگی ارزش‌ها» می‌گذارم. البته ما امروز با پدیده خزنده خطرناک‌تری به نام «بی‌تفاوتی» مواجهیم؛ یعنی بحث بر سر این ارزش‌ها و آن ارزش‌ها نیست، بلکه کرخت شده‌ایم و حس و حال امر به معروف و نهی از منکر نداریم که این از اولی خطرناکتر است. در روایتی بیان شده که دوره‌ای بر مردم خواهد گذشت که اگر امر به معروف نکنند، اشرار بر آنان مسلط خواهند شد؛ در این صورت اگر بی‌تفاوت باشیم، همین افرادی که امروز اعتقادی به ارزش‌ها ندارند مدیر، مدیرکل، وزیر و ... می‌شوند و خوبان هم هرقدر دعا کنند، دعایشان مستجاب نمی‌شود.