تنگ‌نظری و سلیقه‌‌گرایی؛ تیشه‌ای به ریشه تئاتر دفاع مقدس / آنچه هنرمندان ارزشی را به محاق راند

دفاع مقدس ملت ایران سرشار از صحنه‌ها و تجلیات عشق، ایثار و ازخودگذشتگی و مملو از خاطرات و داستان‌های خواندنی است، اما چراغ تئاتر دفاع مقدس این روزها در کشور چندان روشن نیست. این گونه نمایشی به اعتقاد برخی صاحب‌نظران این روزها رونق گذشته را ندارد و تنها در قالب جشنواره‌های موضوعی در ایام خاصی از سال روی صحنه می‌رود. در حالی که بازار تئاتر از نوع اشرافی و ابتذال فرهنگی گاهی با فروش‌های خیره‌کننده به سرتیتر اخبار می‌رسد و آنان كه دغدغه‌مند ارزش‌های دفاع مقدس هستند، نگران فراموشی خاطرات دفاع مقدس و رواج بی‌محتوایی و ابتذال در عرصه فرهنگ و هنر كشورند.

هفته دفاع مقدس انگیزه‌ای شد تا با تنی چند از اهالی این هنر به گفت‌وگو بنشینیم. حمید نیلی، مدیرعامل انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس؛ امیرحسین شفیعی، مدیر تماشاخانه سرو و کارگردان تئاتر و جواد تمدنی، کارگردان تئاتر و مدیر روابط عمومی انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس، در این نشست میهمان ایکنا بودند و به واکاوی ابعاد تئاتر دفاع مقدس پرداختند. در ادامه با مشروح گفت‌وگوی این نشست همراه شوید؛

ایکنا ـ تئاتر این روز‌ها حال‌ و روز خوشی ندارد و آثار فاخر کمتر روی صحنه می‌روند و حتی تئاتر لاکچری عرصه را برای بسیاری هنرمندان تنگ کرده است. از نگاه شما علت این اتفاق چیست؟

نیلی ـ اگر تئاتر را به مثابه یک مثلث بدانیم، ضلع نخست آن دولت، ضلع دیگر آن هنرمندان و ضلع سوم آن مخاطبان هستند. برای بررسی تئاتر باید محل برخورد این اضلاع را ارزیابی کنیم و سپس جوانب را بر اساس آن بسنجیم. برخی هنرمندان به ذائقه مخاطب می‌اندیشند و از سوی دیگر ذائقه مخاطب را هنرمند تعریف می‌کند، بنابراین ابتدا باید این مؤلفه‌ها بررسی شوند تا با تحلیل آن بتوانیم دلایل رونق یا تنزل این هنر را بررسی کنیم. شاید شرایط فعلی که جهان درگیر بیماری کروناست بازه خوبی برای ارزیابی نباشد و باید نقش دولت، هنرمندان و مخاطبان را در ادوار گوناگون بررسی کرد.

ایکنا ـ منظورتان از نقش دولت شکل حمایتی یا هدایتی آن است؟

نیلی ـ دولت موظف است زیرساخت‌ها را فراهم کند و البته در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد؛ برخی تئاتر را کاملاً دولتی می‌دانند و عده‌ای دیگر به نقش بخش خصوصی اعتقاد دارند اما تئاتر در ایران مشتقی از این دو نگاه است و با توجه به شرایط برخی آثار مورد حمایت دولتی و نهادها قرار می‌گیرند و در برخی موارد بخش خصوصی متولی امر است. پیش از کرونا تهیه‌کننده‌های مختلفی به تئاتر وارد شدند و وضعیت گردش مالی تئاتر نسبتاً مطلوب بود، اما پس از کرونا بسیاری از تهیه‌کنندگان این عرصه را ترک کردند و اکنون کمتر انگیزه مالی در این هنر حاکم است و به آرامی تئاتر در مسیر صحیح خود حرکت خواهد کرد.

به نظرم نقش دولت در این زمینه زیرساختی است و البته دولت موظف است در این زمینه فرهنگسازی کند تا مخاطبان به تماشای تئاتر ترغیب شوند و این هنر جایگاه خود را باز یابد، البته منظور از دولت نهاد خاصی مانند وزارت ارشاد نیست و کل نهادهای فرهنگی و هنری باید به این امر بپردازند و دانشگاه‌ها در این زمینه نقش مهمی بر عهده دارند.

اگر بودجه تئاتر را در سال 98 با سال 97 مقایسه کنید درمی‌یابد که این بودجه کاهش فاحشی داشته است و با میزان دانش‌آموختگان این رشته همخوانی نداشته و توازن در این امر برقرار نیست و اینجاست که دولت باید زیر ساخت‌ها را فراهم کند. به برخی مسئولان دانشگاه آزاد پیشنهاد کردم که صندوقی را برای دانشجویان تأسیس کنند تا آن‌ها پس از فارغ‌التحصیلی بتوانند از آن استفاده کنند و یا سالن‌های دانشگاه در اختیار دانشجویان این رشته قرار گیرد و البته نهادهایی مانند آموزش و پرورش و سازمان گردشگری و ... می‌توانند در این زمینه گام‌های مؤثری بردارند. 

ایکنا ـ آقای شفیعی، به ‌عنوان کارگردان تئاتر نظرتان درباره حمایت‌های دولت از این هنر چیست؟

شفیعی ـ در تکمیل صحبت‌های آقای نیلی باید بگویم تئاتر هنری است که تولید اندیشه و خرد می‌کند. به همین جهت دولت‌ها موظفند در مقاطع گوناگون از این هنر حمایت کنند و نمی‌‌توان از اهمیت این مقوله چشم پوشید. 

ایکنا ـ تئاتر در بسیاری کشورهای جهان توانسته جایگاه خود را تثبیت کند و درآمد چشمگیری داشته باشد. چرا در ایران این اتفاق رخ نداده است؟

شفیعی ـ این اتفاق در بسیاری از کشورها رخ داده، ولی سؤال اینجاست که ما از منظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی و حتی تا اقتصادی شبیه کدامیک از آنها هستیم. ما در کشوری زندگی می‌کنیم باورها و اعتقادات فرهنگی خاص خود را داریم و اتفاقاً به همین دلیل باید حمایت‌های دولتی وجود داشته باشد. البته در بسیاری از کشورهای جهان نیز دولت نقش نظارتی و حمایتی خود را دارد. در کلان‌شهر‌های اروپا شهرداری‌ها سالن‌های گوناگون دارند و حتی از هنرمندانشان حمایت‌های مالی می‌‌کننند و ممکن است شکل این حمایت‌ها با ایران فرق داشته باشد.

تئاتر هنری است که با حمایت نهادهای فرهنگی و دولتی پایدار خواهد ماند زیرا  چرخه اقتصادی تئاتر به تنهایی نمی‌تواند این هنر را سرپا نگه دارد.محدودیت زمانی در این زمینه اهمیت ویژه ای دارد. عموم گروه‌ها می‌توانند 20 یا 25 اجرا داشته باشند و آن ‌هم در شرایطی که قیمت بلیط و تعداد صندلی قابل‌ بحث است.

همچنین، هر اندازه دولت از این بار شانه خالی کند به این هنر ضربه سنگین‌تری وارد خواهد شد. در دهه ۷۰ شاهد تئاتر‌های خوبی در کشور بودیم و البته در آن زمان تنها تئاتر شهر، مولوی و سنگلج را داشتیم. سالن‌های تئاتر محدود و هنرمندان این عرصه نیز مشخص بودند. همچنین شورای حمایتی از گروه‌های تئاتری حمایت می‌کرد. این روزها به شرایطی دچار شده‌ایم که حسرت آن دوران را می‌خوریم!

در دهه 70 و 80 حمایت‌ها، محدودیت سالن‌ها و تعداد هنرمندان با یکدیگر همخوانی داشت. امروز سالن‌های خصوصی بسیار زیاد است. دانشجویانی که فارغ‌التحصیل شده‌اند بدون حمایت و برنامه خاصی به تهران می‌آیند و در نتیجه تئاتر به لحاظ کیفی ضعیف شده است و شاخصه‌های فرهنگی و اندیشه‌ای نیز در تئاتر شکل نمی‌گیرد. وقتی امکانات در استان‌ها فراهم نیست، هنرمند استانی چه باید بکنند؟ اکنون که 7 ماه از شیوع کرونا می‌گذرد و سالن‌های تئاتر به دلیل  محدودیت‌های کرونایی در بسیاری از شهرها تعطیل شده‌اند هنرمندان ناچارند به تهران بیایند و این امر نشان دهنده ضعف جدی در مدیریت فرهنگی است.

تئاتر ایرانی شاخصه فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و قانونی مشخص دارد و اجازه نداریم هر اثری را اجرا کنیم و البته ممکن است هرچند ممکن است نمایش یک اثر میلیارد‌ها تومان فروش داشته باشد اما با توجه به موضوعات مطرح‌شده نمی‌توان هر اثری را روی صحنه برد. اگر امروز چراغ تئاتر سوسو می‌زند به خاطر همین حمایت‌های محدود است که هرچند این کمک‌ها در استان‌ها رخ نمی‌دهد و بسیاری از هنرمندان شهرستانی از آن بی‌بهره‌اند. هنرمند در وهله اول به تئاتر متعهد است و باید اثر کیفی تولید کند، مثلاً تماشاخانه سرو که به عنوان تنها پایگاه تخصصی از نمایش‌هایی با محوریت انقلاب و دفاع مقدس حمایت می‌کند، متعهد است در این زمینه از آثار ارزشمند حمایت کند و البته آثار کیفی قطعاً با مخاطبانشان ارتباط برقرار می‌کنند. 

نکته دیگر اینکه وقتی تاریخچه تئاتر دفاع مقدس را می‌نگریم آثاری نظیر ساخته‌های حمیدرضا آذرنگ هم در آن مشاهده می‌شوند که هم محتوای خوبی داشته‌اند و هم درآمد خوبی کسب کرده‌اند. مثلاً در همین اواخر نمایش «کجایی ابراهیم» اثر لیلی عاج توانست مخاطبان فراوانی را جذب کند و اگر قرار باشد با نگاه کلیشه‌ای به این موضوعات بنگریم فقط می‌توانیم رضایت مدیران را جلب کنیم و به آثار شعاری نزدیک می‌شویم که مخاطبانش را از دست می‌دهد.اگر قرار است به موضوعات ارزشمندی مانند دفاع مقدس بپردازیم باید هنرمندانه به سراغ این موضوعات برویم و از دریچه‌ای نو به آن بپردازیم و فرم اجرایی مناسبی برای آثارمان انتخاب کنیم و تنها با این نگرش می‌توانیم برای مخاطبانمان جذاب باشیم. هدف تماشاخانه سرو این است تا آثاری را تولید کند که ضمن پرداختن به قهرمانان ۸ سال دفاع مقدس برای مخاطب امروز هم جذاب باشد بنابراین اولویت اصلی ما کیفیت آثار و استاندارد بالای محتوایی آن است.

ایکنا ـ آیا تئاتر لاکچری و آثار سلبریتی‌ها به رونق این هنر کمک کرده است؟

شفیعی ـ این آثار نوعی از تئاتر است که با تجهیزات و بازیگران مطرح اجرا می‌شود و البته اجرای آن هم سختی‌های خاص خودش را دارد، پس قابل‌ احترام است، اما این نوع تئاتر همه تئاتر نیست، هرچند اجرای آن لازم است و البته در کنار آن باید از سایر آثار حمایت شود و این ظرفیت وجود دارد تا نمایش‌های بزرگ با محوریت‌های گوناگون از جمله دفاع مقدس تولید شود و به طورکلی تئاتر با ظرفیتی که دارد می‌تواند برای مخاطبان گوناگون از هر طیف و تفکری آثار ارزشمند تولید کند. اجرای ژانرهای گوناگون در تئاتر ارزشمند است و وقتی همه سالن‌ها فعال باشند مخاطب امکان و اجازه انتخاب در میان آثار گوناگون را دارد. 

ایکنا ـ جناب تمدنی شما در حوزه تئاتر و روابط عمومی فعالیت کرده‌اید. از نظر شما چرا عمده آثار ارزشی مخاطبان فراوانی ندارند و برخی هنرمندان علاقه‌مند نیستند به این حوزه ورود کنند. 

تمدنی ـ پاسخ این پرسش سهل و ممتنع و از سویی دیگر بسیط و عام است. این‌که کارگردانان و افرادی که در حوزه نمایش فعالیت می‌کنند تا چه حد به موضوعات ارزشی توجه دارند سؤالی کلی است و البته بر اساس مستنداتی که در اختیارمان است بسیاری از بزرگان و چهره‌های مطرح کشور از بستر همین آثاری ارزشی رشد کرده‌اند. فرهنگ عقیدتی، مذهبی و ارزشی که دفاع مقدس هم جزیی از آن است مورد توجه بسیاری از اهالی هنر است. آقای شفیعی به نمایش کجایی ابراهیم که در تماشاخانه سرو در حال اجراست اشاره کردند، این اثر جریان مثبتی در تئاتر ارزشی است که به شهید ابراهیم هادی می‌پردازد.

باید اضافه کنم مگر در تئاتر کشورمان چند نفر داریم که بخواهند مردانه و پهلوانانه به این عرصه ورود پیدا کنند؟ ایراد این است که می‌گویم تنها چهره‌های بزرگ، اساتید به حوزه دفاع مقدس ورود کنند. برخی از افراد مطرح دارای پوزیشنی هستند که شاید چندان رغبتی برای ورود به این قبیل موضوعات ندارند و چرایی این امر هم به هنرمند برمی‌گردد. انجمن تئاتر دفاع مقدس در حال سیاست‌گذاری در این زمینه است و رسالت هنرمند این است که به تاریخ معاصر و موضوعاتی مانند دفاع مقدس فارغ از هر حزب و جناحی بپردازد. 

نهاد‌های متولی نظیر انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و مرکز حفظ آثار و نشر دفاع مقدس، حوزه هنری، بسیج هنرمندان، سازمان فرهنگی هنری شهرداری از یک منبع الهام می‌گیرند و شاید در سیاست‌گذاری‌های جزیی باهم تفاوت داشته باشند، اما همه آن‌ها بر اساس یک سیاست حرکت می‌کنند و به همین جهت معتقدم برخی هنرمندان در این زمینه کم‌کاری کرده‌اند، البته برخی بیم آن را دارند که به واسطه اجرای این آثار انگ‌ها و برچسب‌هایی ناروا به آن‌ها زده شود و این مقوله یکی از آسیب‌های تئاتر ارزشی است.

شفیعی ـ تاریخ هشت سال دفاع مقدس پر از معرفت و نور است و باید لیاقت داشت تا بتوان آن را به خوبی منعکس کرد. هنرمند وظیفه دارد از تاریخ معاصر و لحظاتی که درک کرده و یا دردهای جامعه باید سخن بگوید. هنرمندی که درباره روستایی در نروژ کار می‌کند هیچ‌وقت درباره شهید همت و یا سردار سلیمانی و... فعالیت نخواهد کرد و البته چندان مهم نیست که برخی اساتید به دفاع مقدس یا موضوعات ارزشی نمی‌پردازند زیرا جوانان بسیار و خلاقی وجود دارند که می‌توانند در این عرصه شکوفا شوند. 

تولید آثار دفاع مقدسی دشواری‌های فراوانی دارد و  درام‌نویسی در این زمینه بسیار سخت است زیرا باید بتوانی مخاطبان دهه هفتاد و هشتاد را بدون شعار پای نمایشی بنشانی که موضوعش درباره دفاع مقدس است. البته باید این نکته را در نظر داشت که بخشی از بی‌توجهی‌ها به این مقوله به مرام و معرفت هنرمندان باز می‌گردد و بخش دیگر به شرایط مربوط است. سال‌هاست به این حوزه بی‌توجهی شده و فقط ارگان و نهادهایی ایجاد کرده‌ایم که بتوانیم در حوزه تئاتر و سینمای انقلاب موفق عمل کنیم. اکنون باید میزان و شیوه فعالیت این نهادها ارزیابی شوند و دقیقاً بدانیم در این زمینه چه کرده‌ایم.

به نظرم نهاد‌ها و سازمان‌ها نیستند که تئاتر دفاع مقدس را تولید می‌کنند، بلکه باور‌های هنرمندان این آثار را شکل می‌دهند. اگر صد‌ها سازمان و نهاد ایجاد شود تا نوری از شهدای دفاع مقدس بر دل من نتابد نمی‌توان یک اثر موفق را روی صحنه برد و قطعاً آثار سفارشی که با نیت مادی ساخته می‌شوند بر دل مخاطب نمی‌نشیند.

وقتی هنرمندان از انگ‌ها و برچسب‌ها می‌هراسند قطعاً برنامه‌ریزی و هدایتی در این زمینه صورت گرفته است و باید علت این امر بررسی شود که چرا هنرمندان ارزشی در محاق قرار می‌گیرند. اگرچه در جامعه هنری اقلیتی وجود دارند که در عرصه دفاع مقدس تلاش می‌کنند و همین گروه اندک این پرچم را سرپا نگاه می‌دارند. ما نباید به چیزی تن دهیم که دشمنان می‌خواهند. در لابه‌لای خاک‌ریز‌ها و سنگر‌ها شخصیت‌ها و موضوعاتی وجود دارند که می‌توانند سوژه بهترین نمایش‌ها و فیلم‌نامه‌ها شوند.

اگر آثار هنری آمریکا را بررسی کنید در می‌یابید این کشور با تاریخ نداشته و با جنگ‌هایی که در منطقه به راه انداخته است چگونه قهرمان سازی می‌کند و در تمامی کشورها قهرمان‌پروری به بهترین شکل انجام می‌گیرد. سلیقه گرایی تئاتر دفاع مقدس را به محاق رانده است زیرا درصدد آن است تا همه چیز را با نگاه آنان و از یک دریچه نگریست. این امر باعث شده هنرمند نتواند با آزادی و خلاقیت در این حوزه ورود کند و ناگفته‌ها را بیان کند و نقاط تاریک را برای مخاطبان شفاف سازد.

وقتی از تئاتر دفاع مقدس سخن می‌گوییم انتظار داریم فردی با لباس خاکی در سنگری باشد و یک نفر هم بگوید «حاجی سید تو کشتند». در دهه 90 دوره این آثار به سر آمده و امروز باید ناگفته‌های دفاع مقدس بیان شود. یکی نکات جالب در این روزها عشق جوانان به سردار شهید حاج قاسم سلیمانی است و این عشق در آحاد جامعه موج می‌زند و اکنون این موضوع می‌توان انگیزه تولید آثار بسیاری باشد. در جشنواره تئاتر «سردار آسمانی» سعی کردیم تا حدی به این موضوعات بپردازیم اما هنوز ناگفته‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد.

قهرمان بسیاری در دوران جنگ وجود دارند که باید آن‌ها را به مخاطبانمان بشناسانیم، برای مثال شهید ابراهیم هادی از جمله شهدایی بود که من چندان نمی‌شناختمش بعد از دیدن تئاتر «کجایی ابراهیم» به عظمت او پی بردم. تمام قهرمانان هشت سال دفاع مقدس جای کار کردن دارند. انشالله این اتفاق رخ دهد تا بزرگان و جوانان بتوانند ادای دینی به هشت سال دفاع مقدس کنند.

نیلی ـ فکر می‌کنید سال ۹۸ چند کار با محوریت دفاع مقدس روی صحنه رفته است؟ شاید ارقامی که داده می‌شود زیر ۵۰ اثر باشد، اما در این عرصه ۲۷۰ اثر در سراسر کشور ساخته شده است. مشکل اینجاست همه تئاتر را در تهران می‌بینیم. جالب است کسانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند مبلغی را به عنوان دستمزد دریافت نمی‌کنند و وقتی به شورای حمایت می‌رویم هم اسمی از این افراد نیست و تنها عشق می‌تواند زمینه‌ساز این فعالیت‌ها باشد. هم‌اکنون ۸۰۰ گروه مشخص در حوزه‌های ارزشی فعالیت می‌کنند و از این تعداد ۲۷۰ گروه در یک سال درباره دفاع مقدس اثری را تولید کرده‌اند و تئاتر تنها به تهران خلاصه نمی‌شود.

تئاتر دفاع مقدس بی‌فروغ نیست و تمام آثار مطلوب نباشد اما در این زمینه تلاش‌های بسیاری صورت می‌گیرد. از طرفی دیگر هنرمند نوعی توقع پیدا کرده که از ابتدای راه باید از تالار حدت و سالن اصلی تئاتر شهر کار خود را آغاز کند، این در حالی است که من به‌عنوان یک تهیه‌کننده کارم را از مدرسه آغاز کردم و در ادامه در مسجد قدس مشغول شدم و به تدریج پیشرفت کردم. هنرمندان باید کمی توقعاتشان را پایین بیاورند و خاک صحنه بخورند. یادم می‌آید سال 75 آرزو داشتم در تالار وحدت یا سالن اصلی تئاتر شهر اجرا داشته باشم و این آرزو به مرور زمان و با ممارست حاصل شد.

ریل‌گذاری حاکمیتی در حوزه تئاتر دفاع مقدس به سمتی رفته که اغلب هنرمندان به سمت پساجنگ هدایت شده‌اند و بسیاری از ما برای اینکه انگ نخوریم نمایشنامه‌ای می‌نویسیم که مثلاً یک بسیجی در آسایشگاه اعصاب و روان است و اکنون دچار بحران شده است. 

باید بدانیم دفاع مقدس یک پازل بزرگ است که هرکسی در آن جایگاه خودش را دارد. شاید آسایشگاه اعصاب و روان یک درصد این پازل است. در این جورچین مادران و پدران شهدا کجا قرار گرفته‌اند؟ در حماسه دفاع مقدس اتفاقاتی افتاد صدمات روحی و عاطفی فراوانی به افراد وارد کرد و همه این موارد سوژه‌های قابل بررسی است. ما بسیاری از شهدا از جمله شهید همت، خرازی، باکری، باقری و ... کم کاری کرده‌ایم.

تمدنی ـ اگر پرفروش‌ترین آثار سینما و تئاتر را بررسی کنید در می‌یابید که از موضوعات دفاع مقدسی منشعب شده‌اند مثلاً وقتی تئاتر «خنکای ختم خاطره» اجرا شد با استقبال چشم‌گیری روبرو شد. این موضوع بیانگر آن است مخاطبان از این قبیل آثار استقبال می‌کنند و این هنرمندان هستند که توهمی ناخواسته و غیرعمدی دارند و برای خودشان تابو ایجاد کرده‌اند که همکاری با برخی نهادها سبب ممیزی اثرشان می‌شود. مقام معظم رهبری درباره دفاع مقدس فرموده‌اند «هشت سال دفاع مقدس گنجی است» و باید بررسی کنیم تا چه حد این گنج را واکاوی کرده‌ایم.

گفت‌وگو از داود کنشلو